Geluidsdragers

Tips voor de bewaring van geluidsdragers.

Geluidsdragers zijn alle media waarop geluid is vastgelegd. De ontwikkeling van geluidsdragers betekende voor de muziekcultuur een hele omwenteling: dankzij geluidsdragers kon men muziek beluisteren zonder dat die live werd uitgevoerd.

Soorten

Mechanische dragers

Fonograaf van Edison (bron: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=427395)

Cilinders hebben een groef met daarop de opname. Ze worden afgespeeld door een fonograaf. Oorspronkelijk dienden de cilinders vooral om zelf geluidsopnames te maken, maar later werden ze als commercieel product vervaardigd.
Grammofoonplaten hebben een groef met daarop de muzikale opname. Ze worden afgespeeld op een platenspeler. Grammofoonplaten werden in diverse materialen vervaardigd (schellak, bakeliet, vinyl) en in diverse varianten qua draaisnelheid, formaat en techniek.

Elektromagnetische dragers

Geluidsband (bron: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=7097264)

Deze dragers werden vooral gebruikt om zelf opnames te maken. Het geluid wordt middels een elektrisch signaal op een elektromagnetische drager vastgelegd.

Draadspoel: het geluid werd vastgelegd op een stalen draad die door een toonkop werd gelezen.
Geluidsbanden: de bandrecorder en de bandspoelen (reels) kenden vooral na Wereldoorlog II een groot succes. Er waren tal van varianten in bandbreedte, bandsnelheid, aantal sporen en techniek.
Cassettes waren een compactere en goedkopere variant van de geluidsbanden. Ze werden populair, hoewel de kwaliteit en houdbaarheid relatief slecht zijn.
Videocassettes: hiermee kon beeld en geluid opgenomen worden.
DAT (digital audio tape): DAT leverde een goede digitale kwaliteit, maar heeft een beperkte houdbaarheid.
Minidisc: een magneto-optische schijf die door Sony werd ontwikkeld als opvolger van de muziekcassette.

Optische dragers

Ook de cd is vergankelijk (bron: https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=46307089)

Bij deze dragers wordt de digitale informatie overgezet naar een geluidssignaal middels een laserstraal die een spiraalspoor van putjes afleest.

Cd, cd-r, cd-rw, dvd, dvd-r, dvd-rw, ... Vooral de beschrijfbare en herschrijfbare varianten gelden als minder betrouwbare dragers.

Digitale formaten

Muziek die digitaal geformatteerd is, is niet gebonden aan een specifieke drager en kan op elk medium dat geschikt is voor digitale opslag bewaard worden (harddisk, ssd, flash-geheugen, cd, dvd, ...).

Een gedetailleerd overzicht van de diverse geluidsdragers: zie een mooi overzicht op de site van het Zwitsers audiovisueel archief.

Erfgoedwaarde

Geluidsdragers kunnen een grote waarde hebben. Ze zijn een primaire bron voor musicologisch onderzoek naar uitvoeringspraktijken, naar interpretaties van bepaalde composities, naar speeltechnieken. Ook als cultuurfenomeen hebben ze een grote waarde: ze geven een beeld van een muziekcultuur en haar evoluties, zowel op technologisch vlak als op cultuurhistorisch vlak.

De erfgoedwaarde van specifieke geluidsdragers wordt medebepaald door factoren als:

Uniciteit: hoe zeldzamer een opname is, hoe groter de erfgoedwaarde
- veldopnames van volksmuziek, etnische muziek
- unieke registraties van concerten
- eenmalige opnames (ook: interviews, radio-opnames)
De grens tussen unieke en in oplage uitgebrachte audio is niet altijd scherp. Uitgegeven audio kan ook unieke kenmerken hebben: bijvoorbeeld een lp-hoes met handtekening van de muzikant(en), of de herkomst van een lp uit een belangrijke collectie of van een bijzondere eigenaar, ..., of de mastertapes van een studio.
Uitgegeven audio komt soms in grote oplages op de markt. Maar wat ooit een massaproduct was, kan in de loop der tijden zeldzaam worden. Dat is het geval bij de eerste types van geluidsdragers: wassen rollen en 78-toeren platen.
En soms is het geheel meer dan de som der delen: een collectie rond een bepaald thema of genre kan omwille van zijn omvang of volledigheid een grotere waarde hebben dan de aparte stukken. Hetzelfde geldt voor de bedrijfscollecties van platenfirma’s, studio’s, boekingskantoren of concertzalen.
Voor audio is het van belang dat die vindbaar en toegankelijk is. Dat is zeker zo voor de collecties met unieke geluidsdragers, maar ook voor de uitgegeven audio. Muziekarchief tracht in Vlaanderen een inventaris te maken van alle in Vlaanderen uitgegeven muziek.

Hoe bewaren?

Audiovisuele dragers zijn heel gevoelig aan verval, niet alleen door gebruiksschade en slijtage, maar ook als een natuurlijk proces. Zeker wanneer de drager chemische bestanddelen bevat, is een langetermijnbewaring niet gegarandeerd. Als de drager degenereert, verdwijnt ook de informatie op die drager: de muziek.
Vooral elektromagnetische dragers hebben een korte levensduur: men schat dat ze over 10 à 20 jaar onbruikbaar worden (zie bvb.: http://org.kikirpa.be/soima-registration/abstracts.pdf, pp.60).
Naast de geluidsdrager moet ook de afspeelapparatuur bewaard worden. Door de snelle technologische ontwikkelingen komen bepaalde apparaten immers minder frequent voor. En wordt het vinden van vervangonderdelen steeds moeilijker.

Passieve conservering

Het verval van dragers kan tegengegaan worden, in de eerste plaats door te zorgen voor de juiste bewaaromstandigheden. Welke de meest ideale omstandigheden zijn, is verschillend voor elk type drager, maar heeft steeds te maken met de omgevingsfactoren van de bewaarruimte (temperatuur, licht, luchtvochtigheid), de verpakking en opslag van de dragers. Wat de klimatologische omstandigheden betreft geldt doorgaans: hoe lager de temperatuur en de luchtvochtigheid zijn, hoe langzamer allerlei chemische processen de drager zullen laten vervallen. Ook grote klimaatschommelingen zijn absoluut te vermijden.

Grammofoonplaten
- Bewaar platen rechtopstaand in hun oorspronkelijke hoezen; schuin of liggend kunnen ze kromtrekken.
Cd, dvd
- Bewaar cd’s en dvd’s rechtop (niet horizontaal op elkaar, want dan kan te veel druk op de onderste exemplaren komen te liggen).
- Breng enkel een label aan op het doosje, niet op het schijfje.
Banden, audiocassettes, video’s
- Leg tapes niet plat op elkaar maar bewaar ze rechtop, zodat de opgewonden tape niet uit elkaar schuift.
- Berg banden alleen op wanneer de tape volledig is opgewonden. Zo blijft de juiste spanning op de magneetband behouden bij opberging.
- Breng een label aan op de verpakking. Zorg ervoor dat het etiket de band niet beschadigt. Schrijf het label vooraleer je het aanbrengt. Gebruik enkel balpen of stift, geen potlood (het grafiet van het potlood bestaat uit kleine stofdeeltjes die de band kunnen bevuilen). Schrijf niet meer op labels nadat je ze aanbracht.

Meer info:

Doeboek
VerzekerDe Bewaring (audiovisueel materiaal)

Actieve conservering

Restauratie

Restauratie is het reconstrueren van de drager of van de inhoud ervan naar de staat waarin die zich heeft bevonden. Voor audiovisuele dragers is dit soms nodig om de informatie (de muziek) opnieuw hoorbaar te maken. Bijvoorbeeld bij audiotapes die vochtschade hebben of bij gebroken of beschadigde grammofoonplaten.

Restauratie is in elk geval specialistenwerk (zie hierover onder meer: Handboek digitaliseren van analoge audiovisuele objecten)

Digitalisering

Digitaliseren van audiovisueel materiaal is een vorm van actieve conservering. Vooral voor bedreigde geluidsdragers (elektromagnetische banden, wassen rollen, sommige grammofoonplaten) is dit aan de orde. Ook dit is vaak specialistenwerk. (Zie: Handboek digitaliseren van analoge audiovisuele objecten).

Meer info over bewaring en restauratie van audiovisueel materiaal: